Eindeloos in Woord en Beeld: De Rattenvanger van Hamelen

De meesten kennen het sprookjeverhaal 'De rattenvanger van Hamelen.' Ouderen kunnen zich de succesvolle Nederlandse TV-serie 'Kunt u mij de weg naar Hamelen vertellen' herinneren. Deze televisieserie werd in de jaren zeventig van de vorige eeuw uitgezonden. De rattenvanger van Hamelen is een Duitse volksverhaal dat in de loop van de eeuwen verteld werd. Later werd de legende door de gebroeders Grimm tot het sprookjesverhaal bewerkt en in hun 'Deutsche sagen' gepubliceerd. De eeuwenoude legende ging over een geheimzinnige gebeurtenis dat op 26 juni 1284 in de Duitse stad Hamelen plaatsvond. Een groep kinderen verdween op 'n onverklaarbare wijze uit Hamelen. Volgens de overlevering werden ze door een mysterieuze fluitspeler naar een grot boven aan de berg ontvoerd en opgesloten. De reden zou zijn dat de fluitspeler, zoals hij de rattenvanger van Hamelen werd genoemd, wraak op de stad had genomen, omdat het door het stadsbestuur en de bevolking van Hamelen beloofde bedrag niet aan hem werd betaald, toen hij de door de rattenplaag geteisterde stad van de ratten had verlost.

Duitse postzegel 'De Rattenvanger van Hamelen' (1978)

Sommige mensen vragen zich af of de rattenvanger van Hamelen ook echt heeft bestaan en het verhaal waargebeurd is. Al is de vraag misschien niet revelant, is het ook moeilijk om een definitief antwoord te geven, omdat de legende in nevelen gehuld is. Bovendien zijn heel wat elementen aan het verhaal in de loop van eeuwen toegevoegd. De meeste onderzoekers denken van wel dat de mysterieuze verdwijning van kinderen historisch is. Eén ding is zeker dat de meeste sprookjes een kern van waarheid bevatten. Het verhaal 'De rattenvanger van Hamelen' bevat zeker ook een historische kern, maar omdat er te weinig originele bronnen zijn, blijven de ware identiteit van de rattenvanger en de verblijfplaats van de kinderen nog steeds een mysterie. De gebroeders Grimm hadden hun aandacht besteed aan de bewijzen en verklaringen voor het verhaal. Bijvoorbeeld is de straatnaam Bungelosenstrasse, wat letterlijk 'een straat zonder het geluid van trommels' betekent, in Hamelen een verbod op muziek en dans in deze straat aangeduid, omdat de kinderen hier doorheen achter de rattenvanger aan gelopen zouden zijn. Het schijnt dat er ook een ooggetuigenis van de bizarre gebeurtenis in het Hamelse stadsarchief bewaard zou zijn. De oudste bron voor dit verhaal dateert rond het begin van de 14e eeuw, toen de Marktkirche (marktkerk) in Hamelen in die tijd uitgebreid werd, werd er een glas-in-loodraam toegevoegd dat een scène van de rattenvanger voorstelde. In 1660 werd het glas-in-loodraam vervangen door een nieuwe raam. Sindsdien is het oude glas-in-loodraam verloren gegaan. In 1602 luidde de inscriptie van de constructie rond het raam;"In het jaar 1284, op de dag van Johannes en Paulus, was 26 juni. Door een pijper, gekleed in allerlei kleuren, 130 kinderen geboren in Hamelen waren verleid en verloren bij de calvarie bij de koppen." Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog werd de Marktkerk op 5 april 1945 verwoest toen de kerktoren in brand geschoten werd.

De Rattenvanger van Hamelen
in glas-in-lood raam van de
Marktkerk St. Nicolaas

De Rattenvanger van Hamelen in glas-in-lood raam van de
Browning Room van de Carroll Library (Waco, Texas)

Al bestaat er echter nog steeds geen duidelijkheid over de inhoud van de historische kern van het verhaal, zijn er wel vier aannemelijke theorieën waarop de legende gebaseerd zou kunnen zijn. Allereerst zou de verdwijning van kinderen uit Hamelen in verband kunnen houden met de 'Oostkolonisatie' dat in de Middeleeuwen plaatsvond. Oostkolonisatie was een vestiging van kolonisten uit het Heilige Roomse Rijk in Slavische en Baltische gebieden in Centraal- en Oost-Europa. De Duitse jongeren werden vaak tegen de wil van hun ouders geronseld (en gedwongen) om nieuwe dorpen en steden in de schaars bevolkte gebieden in het Oosten voorbij de Elbe te stichten en onontgonnen land vruchtbaar te maken. Een ander theorie suggereert dat de verdwijning van kinderen uit Hamelen in verband stond met de Kinderkruistocht. Ook kan een rattenplaag in een gebied dat afhankelijk was van de graanhandel, mogelijk een rol gespeeld hebben bij de verwoestende sociaal-economische gevolgen waardoor een voedselschaarste en een dreigende hongersnood jonge mensen dwongen elders te emigreren. De Middeleeuwen waren een donker periode dat gemarkeerd werd door een hele reeks van pestempidemieën, hongersnoden, oorlogen en vervolgingen. De Zwarte Dood, een zeer gevreesde pestempidemie, woedde tussen 1346 en 1351, in heel Europa en had talloze slachtoffers gemaakt. Bovendien werd de bevolking van Europa door de pestempidemie bijna gedecimeerd met sociaal-economische, politieke en religieuze instabiliteit als destrateueze gevolg. Ook hield de Grote Hongersnood van 1315-1317 Noordwest-Europa (de Britse Eilanden, Frankrijk, de Lage Landen, Duitsland, Scandinavië en het westen van Polen) in wurggreep. De Grote Hongersnood ging gepaard met extreme vormen van criminaliteit, ziekte, massasterfte, kannibalisme en kindermoord. Het is zo goed als zeker dat Hamelen door de grote hongersnood werd getroffen. Het probleem is echter dat de Zwarte Dood en de Grote Hongersnood in de veertiende eeuw plaatsvonden terwijl de verdwijning van de kinderen van Hamelen in 1284 geschiedde.

De rattenvanger symboliseert altijd de Dood. Dikwijls wordt de rattenvanger van Hamelen als een 'demonisch figuur in gekleurde kleding en omringd door een menigte van kinderen' beschreven. Het verhaal is vaak gebruikt als morele waarschuwing voor ouders om goed op hun kinderen te passen. In de 16e eeuw maakten protestantse predikanten gretig gebruik van dit verhaal om ouders te vermanen. In de loop van eeuwen is de waarschuwende boodschap van het verhaal verloren gegaan. Toch maakt de boodschap van dit verhaal ons duidelijk dat de muziek een kracht bezit. Vandaar het feit dat de rattenvanger de kinderen met zijn fluit had betoverd en weggelokt! Ja, muziek bezit inderdaad een zekere kracht en heeft het vermogen mensen te ontroeren, blij te maken, spanning op te roepen, maar ook angst, boosheid, enzovoorts op te wekken. Muziek is ook in staat mensen te hypnotiseren. Het staat buiten kijf dat de fluit van de rattenvanger een geheimzinnige macht bevat, die de kinderen heeft betoverd en gehypnotiseerd. Dat is de kern van de waarheid in het verhaal! In de Griekse mythologie neemt de muziek een vooraanstaande plaats in. De Griekse herdersgod Pan, een afschrikwekkende en ruigbehaarde wezen met twee horens en bokkepoten, maakte muziek op een syrinx, een instrument bestaande uit een aantal houten pijpen, dat kortweg pansfluit werd genoemd. Denk maar aan het verhaal van de Griekse held Odysseus en de zingende Sirenen. Alleen omdat Odysseus zijn mannen wasproppen in de oren liet doen en zichzelf aan de mast liet vastbinden, zag hij kans zich aan de geheimzinnige macht der zingende Sirenen te ontsnappen. In het leger is muziek ook onmisbaar. In vrijwel alle landen komen militaire muziekkorpsen voor, die ervoor dienen de soldaat te motiveren en in het gareel te houden. In de meeste culturen komt muziek ook voor. Op het gebied van religie speelt muziek ook een grote en onmisbare rol. Ook is de invloed van de hedendaagse popmuziek op de jongeren ongekend groot. De rockmuziek is in staat jongeren op te zwepen en in extase te brengen. De rocklegende en gitarist Jimi Hendrix erkende de macht van de muziek en zei letterlijk;"Muziek schept een bepaalde sfeer omdat zelf iets geestelijk is. Door muziek kun je mensen hypnotiseren, en wanneer je ze dan op hun zwakste punt gebracht hebt, kun je in hun onderbewustzijn elke boodschap planten, die je maar wilt." Dat wist de legendarische rockband Led Zeppelin ook. Led Zeppelin noemt de rattenvanger van Hamelen tweemaal in hun klassieker 'Stairway to Heaven' van het album 'Led Zeppelin IV';"It's whispered that soon if we all call the tune, then the piper will lead us to reason" en "Your hand is humming and it won't go in case you don't know the piper's calling you to join him."

Het schilderij 'De Rattenvanger van Hamelen' (geschilderd
door Maxwell Parrish) in het Palace Hotel in San Francisco

Het sprookje 'De Rattenvanger van Hamelen' is ook verfilmd. Voor het eerst werd 'The Pied Piper of Hamelin', een negentig minuten durende musicalfilm, op 26 november 1957 vertoond door de Amerikaanse TV-zender NBC. Echter is er een verschil met het originele verhaal dat er happy end is in deze film toen de kinderen naar Hamelen terugkeerden en de rattenvanger alsnog betaald werd voor zijn diensten. In het originele verhaal zijn de kinderen in de Koppenberg voorgoed verdwenen en nooit meer teruggekeerd.